ایمنی در اینترنت و استفادهٔ مسؤولانه؛ چالش‌های پیش روی کارشناسان تعلیم و تربیت
منتشر شده در شمارهٔ ۵۹۳ هفته‌نامهٔ عصر ارتباط
رسانه‌ها، همیشه پر از نمونه‌هایی هستند که توضیح می‌دهند کودکان و نوجوانان، چگونه و چرا در معرض خطرات هستند. برخی از این نمونه‌ها هم به خطرات و آسیب‌های اینترنت برای آنان اشاره کرده‌اند. واقعیت آن است که در هر محیطی، چه آف‌لاین و چه آن‌لاین و چه دنیای واقعی یا دنیای مجازی، مخاطرات همیشه وجود دارند.
در دنیای واقعی، ما ک‌های متصوّر از این خطرات را با درک محیط و تلاش برای آموزش افراد در معرض خطر که از اقشار مختلف اجتماعی هستند، مدیریت می‌کنیم. همین مطلب برای دنیای آن‌لاین هم صدق می‌کند. یکی از بزرگترین چالش‌ها این است که متخصّصان تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان، به طور کامل محیط آن‌لاین و فنّاوری‌های در حال رشد آن و تأثیرات بزرگی که بر رفتار و انتظارات قشر نوجوان گذاشته‌است را نمی‌شناسند. این مسأله حفاظت و آموزش دانش‌آموزان را بسیار سخت می‌کند در حالی که هم‌زمان محیط آن‌لاین امکان استفاده از مزایا و فرصت‌های آموزشی اینترنت را فراهم کرده‌است.
این مقاله، برخی از موضوعات پیش روی کارشناسان تعلیم و تربیت را تشریح می‌کند. کارشناسانی که در نظام آموزش و پرورش، به عنوان معلّم و مربّی، متولّی فرهنگ‌سازی ایمنی در اینترنت و آموزش استفادهٔ مسؤولانه به دانش‌آموزان هستند.
نوجوانان را در دنیای دیجیتال دریابید
چه موافق باشید یا نباشید، به هر حال بسیاری از نوجوانان در دنیایی به رشد و بالندگی رسیده‌اند که در فنّاوری غوطه‌ورند! بر اساس برخی تحقیقات خارجی، که به رابطهٔ نوجوانان و جوانان دوازده تا بیست و چهار ساله با فنّاوری پرداخته، نتایج جالبی به دست آمده‌است:
– این ردهٔ سنّی اغلب، هم‌زمان با مشاهدهٔ تلویزیون، بیش از پنج کار دیگر هم انجام می‌دهند.
– یک چهارم از آن‌ها ترجیح می‌دهند بین ماندن در خانه و تفریح کردن در روزهای تعطیل و بیرون از خانه، بدون اینترنت و تلفن همراه، ماندن در خانه را انتخاب کنند.
– یک چهارم آن‌ها در همهٔ ساعات با دوستان خود ارتباط متنی دارند یا چت می‌کنند.
– به طور متوسّط هر کدام ۱۲۳ دوست در فضای شبکه‌های اجتماعی دارند.
اگرچه ممکن است این آمارها، از جامعه‌ای به جامعهٔ دیگر یا از کشوری به کشور دیگر فرق کند، امّا فضای فنّاوری به گونه‌ای در سطح کشورهای دنیا و نیز کشور ما توزیع شده‌است که به نظر می‌رسد با اختلاف کمی، این آمارها در ایران نیز صدق می‌کنند. آماری که در خصوص گوشی‌های موبایل و تعطیلات ارائه شد، بسیار مهم است چرا که نشان می‌دهد فنّاوری چگونه بر فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های نوجوانان تأثیر می‌گذارد.
بر اساس این داده‌ها، متوسّط تعداد دوستان نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی، ۱۲۳ نفر است. واقعیت امر این است که در بازهٔ مورد مطالعه، تعداد دوستان ۲۴ ساله‌ها به ۱۲۳ نفر نزدیک بوده‌است و اگر به ۱۲ساله‌ها توجّه کنیم، قطعاً تعداد دوستان آن‌ها در فضای شبکه‌های اجتماعی بیشتر است. یکی از دلایل، این است که تعریف از «دوست» کاملا تغییر یافته. برای بزرگ‌سالان دوست کسی است که به او اعتماد دارند و ممکن است خصوصی‌ترین مسائل خود را با او درمیان بگذارند. برای نوجوانان، «دوست» یک هم‌صحبت است که شامل افرادی در شبکه‌های اجتماعی می‌شود که شاید یک بار هم، هم‌دیگر را از نزدیک ملاقات نکرده‌اند.
متخصّصان تعلیم و تربیت یا به عبارتی معلّمان و مربّیان، باید این را درک کنند که در دنیای امروز تعریف دوست برای دانش‌آموزِ نوجوان‌شان چیست. آن‌ها نیازمند آن هستند که با زبان مشترک نوجوانان حرف بزنند، هرچند با آن موافق نباشند. به طور خلاصه، فنّاوری فقط فرهنگ نوجوانان را تغییر نداده است. زبان آن‌ها نیز تغییر کرده‌است.
هوش هیجانی
فنّاوری از طریق دسترسی به محتوا، تأثیر بزرگی بر نوجوان گذاشته است. همهٔ ما می‌دانیم که برخی محتواهای نامناسب روی اینترنت وجود دارند. دستهٔ اوّل این محتواها مثل تصاویر سوءاستفاده از کودکان، پورنوگرافی‌های افراطی و محتواهای نژادپرستانه برای همه نامناسب تلقی می‌شوند. دستهٔ دیگری از محتواها، برای ردهٔ سنّی خاص یا پیش از بلوغ نامناسب هستند.
گذشته از تأثیر مخرّب محتواهای دستهٔ اوّل، محتواهای آن‌لاین دستهٔ دوّم، تأثیرات عمیقی بر نوجوانانی می‌گذارند که از نظر احساسی و هیجانی آمادگی پذیرش آن را ندارند.
تلویزیون و پس از آن مشاهدهٔ ویدئوهای آن‌لاین مثال خوبی برای این مطلب است. در گذشته، نوجوانان در برابر برنامه‌های تلویزیونی از دو طریق محافظت می‌شدند. نخست این که تلویزیون معمولا در هر خانه‌ای، یکی و در اتاق نشیمن بود. دوّم آنکه برنامه‌های تلویزیونی که مختص بزرگ‌سالان بودند، بعد از ساعت ۲۱:۳۰ پخش می‌شدند.
ماهیت رایانه‌ها، تبلت‌ها، تلفن‌های همراه و کنسول‌های بازی فضا را تغییر داده است. حالا هر محتوایی با انتخاب نوجوان در هر جایی در دسترس اوست و تنها نظام کنترلی که وجود دارد، خود اظهاری سنّ و سال است. در این‌جاست که نوجوان با تأیید اینکه بالای ۱۸ سال سن دارد، به محتوا دسترسی پیدا می‌کند.
نتیجه اینکه نوجوانان از راه‌های مختلف به محتوا دسترسی دارند. بسیاری از کودکان با محتواهایی درگیر می‌شوند که از نظر احساسی و هیجانی آمادگی پذیرش آن‌ها را ندارند. کودکان می‌خواهند و نیاز دارند تا راجع به چیزهایی که به صورت آن‌لاین تماشا می‌کنند صحبت کنند و مهم این است که ما به عنوان متخصّصان تعلیم و تربیت فضای اعتماد آفرینی را فراهم کنیم تا کودک و نوجوان ما بتواند بدون ترس از عواقبِ طرحِ تجربهٔ نامناسب خود، با ما صحبت کند. ایجاد این فضای صحبت میان نوجوانان و مربّیان تربیتی، می‌تواند کمک کند تا آن‌ها فرق بین خیال و واقعیت را در فضای آن‌لاین درک کنند.
نوجوانان و حریم خصوصی
مفهوم دیگری که در مورد تلاش برای تربیت کودکان و نوجوانان پیرامون ایمنی در اینترنت و استفادهٔ مسؤولانه از آن مهم و حیاتی است، درک ما از حریم خصوصی است.
قوانین زیادی در همهٔ کشورها در خصوص حفظ حریم خصوصی وجود دارد، امّا در واقعیت این قوانین با فنّاوریها همخوانی ندارند. دوربین‌های مداربسته مثال خوبی هستند. دوربین‌های مداربسته اگرچه تحت مقرّراتِ خاصّ حریم خصوصی استفاده می‌شوند، امّا بسیاری از دوربین‌های مداربسته به صورت زنده، تصاویر را بر روی اینترنت پخش می‌کنند.
مشکل دیگری که با حریم خصوصی وجود دارد این است که غالباً ما اطّلاعات خود را به راحتی منتشر می‌کنیم. ظاهراً این کار با رضایت خود ما صورت می‌گیرد، امّا غالباً بدون این که شرایط اشتراک‌گذاری اطّلاعات و حقوق طرفین را در وب‌سایت‌ها یا برنامه‌های آن‌لاین، بخوانیم و تأیید کنیم، اتّفاق می‌افتد. وقتی که ما در شبکه‌های اجتماعی ثبت نام می‌کنیم، در حقیقت موافقت خود را با دادن اطّلاعات‌مان اعلام کرده‌ایم، حتّی اگر بعدها حساب کاربری خود را غیر فعّال کنیم.
افرادی که در این شبکه‌های اجتماعی هم نیستند، به طریق مشابه در معرض خطرند. چرا که بسیاری از دوستان آن‌ها که در این‌گونه شبکه‌ها عضویت دارند، اطّلاعاتی دربارهٔ آنان را منتشر می‌کنند که می‌تواند شامل تگ‌گذاری در عکس‌ها و انتشار لیست آدرس‌های ایمیل باشد.
ابزارهای کنترل حریم خصوصی در شبکه‌های اجتماعی خیلی هم بد نیستند. مسأله آن‌جاست که چگونه حریم خصوصی خود را تنظیم کنیم. در بسیاری از شبکه‌های اجتماعی، تنها افراد بالای ۱۳ سال می‌توانند عضو شوند. و البته که بسیاری از نوجوانان زیر ۱۳ سال هم در این شبکه‌ها پروفایل دارند و البته این خطای آن شبکه‌های اجتماعی محسوب نمی‌شود. چرا که ساز و کار مؤثری برای تأیید هویّت در اختیار ندارند.
سؤال این است که در این خصوص وظیفه و مسؤولیت مربیان چیست؟ به عنوان متخصّص امر تعلیم و تربیت، به طور مداوم بایستی در مورد حریم خصوصی و مشکلات و معضلاتی که سهل‌انگاری در آن می‌آفریند با دانش‌آموزان صحبت کنید. دانش‌آموز باید این را درک کند که افراد در شبکه‌های اجتماعی الزاماً همان کسانی نیستند که معرّفی می‌کنند و از این روست که عضویت پیش از رسیدن به سنّ مجاز و قانونی و نیز ارسال اطّلاعات شخصی می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد.
ردّ پاهای دیجیتال
یکی از سخت‌ترین مفاهیمی که مرّبیان باید به کودکان و نوجوانان آموزش دهند، موضوع ردّ پاهای دیجیتالی است. ردّ پای دیجیتالی، دنباله‌ای از اطّلاعات آن‌لاینی است که افراد در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی باقی می‌گذارند. اطّلاعاتی که دیگران دربارهٔ شما هم در این شبکه‌ها منتشر می‌کنند، ردّ پاهای دیجیتالی محسوب می‌شود.
در طیّ تحقیقاتی که موسّسهٔ امنیتی AVG صورت داده، نتیجه‌گیری شده است که متوسّط سنّ کودکانی که والدین‌شان، یک ردّ پای دیجیتالی در فضای آن‌لاین برای آن‌ها باقی گذاشته‌اند، شش ماه است و ۸۱٪ کودکان دو ساله، در اینترنت انواعی از ردّ پاهای دیجیتالی دارند.
ردّ پاهای دیجیتالی، مسائل زیادی را پیش روی مربّیان قرار می‌دهند. نخست این که عملا همه دارای ردّ پاهای دیجیتالی هستند و دوّم این که در آینده این اطّلاعات ممکن است با یک جستجوی ساده ـ مثلا برای گزینش استخدامی ـ مورد استفاده قرار بگیرد. نکتهٔ مهم این‌جاست که اگر هم ردّ پای دیجیتالی باقی می‌ماند، بایستی ردّی باشد که نشان دهد شما واقعاً که هستید و پیرو چه ارزش‌هایی می‌باشید نه اینکه ویژگی‌های منفی افراد به عنوان سوابق دیجیتالیشان در فضای آن‌لاین باقی بماند.
این نکته اهمّیت دارد که مربّیان، نوجوانان را آگاه کنند که الزاماً امکان حذف هیچ‌چیزی از اینترنت وجود ندارد. هرچیزی را که در اینترنت منتشر می‌کنند، برای همیشه در فضای آن‌لاین باقی می‌ماند. یک جستجوی ساده در موتورهای جستجو در بارهٔ خودتان، این را به اثبات می‌رساند. با وجود وب‌سایت‌هایی مثل archive.org هرگز انتظاری وجود ندارد تا محتوای رد گذاشته شده، قابل حذف کردن باشد.
افزایش استفاده از تلفن‌های هوشمند
تا سال ۲۰۱۰، واقعاً استفاده از اینترنت روی موبایل، کارا و جا افتاده نبود. گوگل نخستین سیاست‌نامهٔ موبایلی خود را منتشر کرد. برخی از شبکه‌های اجتماعی استراتژی موبایل خود را تازه معرّفی کردند و مایکروسافت هم ویندوزفون هفت را عرضه کرد.
سال ۲۰۱۱ امّا سالی بود که هر نوجوان بالای یازده‌سال، یک تلفن همراه هوشمند با قابلیت دسترسی هم‌زمان به مزایا و مخاطرات فنّاوری را در اختیار داشت. از این رو تلفن‌های همراه هوشمند هم باز مسائلی را در برابر مربّیان و متخصّصان تربیتی قرار می‌دهند.
بسیاری از تلفن‌های همراه که قابلیت اتّصال به اینترنت را دارند، به GPS هم مجهّز هستند. شبکه‌های اجتماعی مکان‌مبنا، به کاربران اجازه می‌دهند تا مکان‌نمایی کرده و موقعیّت دوستان آن‌لاین‌شان را ببینند. این ویژگی‌های سودمند و جذّاب، خطرات نمایانی را نیز در پی دارند.
به علاوه اینکه فنّاوریِ واقعیت افزوده نیز به سرعت در حال همه‌گیر شدن است. واقعیت افزوده، داده‌هایی دیجیتالی است که با تصاویر زندهٔ پوشش داده شده از طریق دوربین موبایل و مبتنی بر موقعیتی که در آن قرار دارید، به توصیف آن موقعیت می‌پردازد. باز هم اگرچه این فنّاوری کاربردی است، امّا می‌تواند مخاطراتی را برای کاربر ایجاد کند. برای مثال، نرم‌افزارهای تشخیص چهره که حالا بسیار هوشمندتر و فنّاورانه‌تر شده‌اند، می‌توانند چهرهٔ افراد دور و بر را تشخیص داده و حضور آن‌ها را در این محل‌ها به ردّ پای دیجیتالیشان وصل کنند.
خط‌های اعتباری موبایل هم تبدیل به یک ابزار مالی داد و ستد میان نوجوانان شده‌اند. نوجوانان برای خرید و فروش عمدتاً کالاها یا خدمات غیرمجاز، از شارژ اعتباری موبایل استفاده می‌کنند و این کارت‌های شارژ به کارت‌های پرداخت بدون حساب بانکی تبدیل شده‌اند.
این‌ها همه چالش‌های مهمّی هستند که تلفن‌های همراه پیش روی مربّیان قرار داده‌اند.
زبان و موقعیت جغرافیایی
فنّاوری و اینترنت، موانع و مرزهای جغرافیایی را از پیش رو برداشته‌اند و مرزهای زبانی نیز در حال از بین رفتن‌اند. برای مثال، مترجم گوگل، می‌تواند به صورت خودکار صفحات وب را با درجهٔ پذیرش قابل قبولی به ۷۲ زبان مختلف ترجمه کند.
این فنّاوریها به این معنی است که ما باید به نوجوانان یادآوری کنیم، وقتی که با کسی در فضای آن‌لاین ارتباط برقرار می‌کنند، آن‌ها می‌توانند هر کسی از هر جایی باشند و الزاماً آنچه که می‌نمایند نیستند.
افزایش استفاده از دنیاهای مجازی
افزایش استفاده از دنیاهای مجازی و فنّاوری‌هایی که این دنیاها و زندگی‌های دوّم را خلق می‌کنند نیز چالشی دیگر برای مربّیان ایجاد کرده‌است و وقتی که پای ایمنی کودکان و نوجوانان به موضوع باز می‌شود، اهمّیتی دو چندان می‌یابد. دلیل این امر آن است که برای کودکان، شبکه‌های اجتماعی سه بعدی و بازی‌های رایانه‌ای خلق شده است. آمار نشان می‌دهد که در برخی از این شبکه‌ها مثل Kzero و Second Life میزان قابل توجّهی از نوجوانان ۵ تا ۱۵ سال، حساب کاربری ایجاد کرده و عضویت دارند. در سال ۲۰۱۰ چیزی بالغ بر ۸۰۰ میلیون نفر در این دستهٔ سنّی در این شبکه‌ها، عضویت داشته‌اند. دنیاهای مجازی امروز به کسب و کار پر رونقی تبدیل شده‌اند و اهمّیت دارد که بدانیم که پنج‌ساله‌های ما، هرگز در محیط شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر متن که بسیاری از ما از آن‌ها استفاده می‌کنیم، رشد نمی‌کنند و فضای کاربری آن‌ها، فضای دنیاهای مجازی اینترنتی و بازی‌های رایانه‌ای است. لذا این احتمال وجود دارد که تمایل آن‌ها به استفاده از محیط‌های مجازی پیچیده، افزایش یابد. آموزش نوجوانان که چگونه از این محیط‌های مجازی استفاده کنند، نیازمند توجّه بیشتر مربّیان تربیتی و آموزشی نسبت به نهادینه کردن استفادهٔ مسؤولانه از این فضاهاست.
فیلترینگ و نقش آن در ایمنی اینترنت
اینترنت از بزرگترین فنّاوری‌های نوین و دارای نقشی قابل توجّه در تعلیم و تربیت است. با این‌حال اینترنت یک مکان بی‌قانون و خطرناک است و تا زمانی که همهٔ مخاطرات آن و چالش‌های پیرامون آموزش و پرورش مرتفع نشود، لازم است که سیاست‌های موثّر فیلترینگ اعمال گردد.
البته سیاست‌های فیلترینگ در محیط‌های آموزشی کمی متفاوت با سیاست‌های عمومی آن در سطح ملّی است. بر اساس سیاست‌های آموزشی، فیلترینگ محلّی اینترنت در محیط آموزشی، بایستی این امکان را برای دانش‌آموزان فراهم کند تا بدون دغدغه صرفاً به منابع مجاز آموزشی دسترسی داشته باشند. تجربه نشان داده، در مدارسی که از نرم‌افزارهای فیلترینگ در سرورهای اینترنتی خود استفاده کرده و دسترسی محدودتری به سایت‌های اینترنتی ایجاد کرده‌اند، دانش‌آموزان از دانش و آگاهی بیشتری در خصوص ایمنی در فضاهای آن‌لاین برخوردار گشته‌اند.